Rodowód szopki betlejemskiej. Czyli w jaki sposób pojawiły się szopki w kościołach?

Wiele kościołów w okresie Bożego Narodzenia jest przystrojonych przy pomocy szopek bożonarodzeniowych. Na stałe wpisały się one do naszej świadomości jako jeden z symboli Narodzenia Pańskiego. W niniejszym artykule wyruszymy na poszukiwanie rodowodu tej ozdoby.

Dla wielu z nas Boże Narodzenie kojarzy się z dobrymi wspomnieniami i rodzinną atmosferą. Gdybyśmy przeprowadzili sondę na ulicy, w której zadalibyśmy pytanie o wizualny symbol tych świąt, zapewne uzyskalibyśmy różne odpowiedzi. Dla jednych może to być przyozdobiona choinka, inni wskazaliby na zapaloną świecę, kolejna grupa ankietowanych mogłaby wskazać świętego Mikołaja, chociaż my w Wielkopolsce dobrze wiemy, że w wigilijny wieczór to Gwiazdor przynosi prezenty.

Wreszcie znaleźliby się i tacy, dla których takim symbolem świąt jest szopka betlejemska i znajdujące się w niej w żłobie nowonarodzone dzieciątko Jezus. Zatem szczególnie tych ostatnich zapraszam, byśmy wspólnie w tym artykule wyruszyli na poszukiwanie rodowodu szopki bożonarodzeniowej, podobnie jak mędrcy ze Wschodu, którzy udali się na poszukiwanie dzieciątka Jezus.

W owym czasie wyszło rozporządzenie cesarza Konstantyna Wielkiego.

Początek obchodzenia świąt Bożego Narodzenia można datować na IV wiek. Za panowania cesarza Konstantyna Wielkiego w Betlejem, mieście judzkim wybudowano bazylikę, w której zaznaczono miejsce, gdzie miał stać żłóbek, w którym złożono Dziecię. Od tego czasu w noc Narodzenia Pańskiego odbywają się tam uroczystości.

Rzym także zapragnął mieć takie miejsce, dlatego od VI wieku w bazylice Santa Maria Maggiore czci się relikwie żłóbka, pochodzące z betlejemskiej groty.

Na początku były Włochy i biedaczyna z Asyżu.

Roku Pańskiego 1223 w wiosce Greccio koło miasta Rieti, święty Franciszek z Asyżu dał początek temu, co my dzisiaj znamy jako stajenkę bożonarodzeniową, chociaż w swej formie bardziej przypominała znane nam jasełka. Tak to wydarzenie opisuje pierwszy biograf świętego z Asyżu:

Nastał dzień radości, nadszedł czas wesela. Z wielu miejscowości zwołano braci. Mężczyźni przygotowali świece i pochodnie dla oświetlenia nocy, co promienistą gwiazdą oświetliła niegdyś wszystkie dnie i lata.

Wreszcie przybył święty Boży i znalazłszy wszystko przygotowane, ujrzał i ucieszył się. Mianowicie nagotowano żłóbek, przyniesiono siano, przyprowadzono wołu i osła.

Uczczono prostotę, wysławiono ubóstwo, podkreślono pokorę, i tak Greccio stało się jakby nowym Betlejem.
Noc stała się widna jak dzień, rozkoszna dla ludzi i zwierząt. Przybyły rzesze ludzi, ciesząc się w nowy sposób z nowej tajemnicy. Głosy rozchodziły się po lesie, a skały odpowiadały echem na radosne okrzyki.

Bracia spieszyli, oddając Panu należne chwalby, a cała noc rozbrzmiewała okrzykami wesela. Święty Boży stał przed żłóbkiem, pełen westchnień, przejęty czcią i ogarnięty przedziwną radością. Ponad żłóbkiem kapłan odprawiał uroczystą Mszę świętą, doznając nowej pociechy.

Święty Boży ubiera się w szaty diakońskie, był bowiem diakonem, i donośnym głosem śpiewa świętą Ewangelię. A jego głos mocny i słodki, głos jasny i dźwięczny, wszystkich zaprasza do najwyższych nagród. Potem głosi kazanie do stojącego wokół ludu, słodko przemawiając o narodzeniu ubogiego Króla i małym miasteczku Betlejem.

Błogosławiony Tomasz z Celano, Żywot pierwszy

Za właściwy pierwowzór szopki uważa się rzeźbę z 1272 roku, której autorem był Arnofo di Cambio. Rzeźba znajduje się we wspomnianej bazylice Santa Maria Maggiore. W Neapolu pod koniec XV w. zapanował zwyczaj budowania szopek w kościołach.

Szopka rozprzestrzenia się do innych państw.

Na początku XVI wieku szopki pojawiły się w Hiszpanii oraz w Ameryce Łacińskiej. Pod koniec XVI stulecia zawitały do praktycznie wszystkich państw katolickich. Jako że czas rozprzestrzeniania się tego zwyczaju zbiegł się z Reformacją, to kraje protestanckie go nie przyjęły. Zwyczaj stawiania prywatnych szopek w domach pojawił się w XVIII wieku. Zapewne wielu z nas nadal go kultywuje.

Polacy nie gęsi, swoje szopki mają!

Nie licząc szopek, które powstawały w klasztorach franciszkańskich, początkowo w samej Europie, a następnie również w innych rejonach świata, już od czasów św. Franciszka z Asyżu, to pierwsze szopki w kościołach Rzeczpospolitej znalazły się około 1562 roku.

Wśród wielu tradycji polskich szopek, najbardziej znane są szopki krakowskie, znane już od XIX wieku. W swojej architekturze i zdobnictwie nawiązują one zawsze do monumentalnych budowli starej części grodu Kraka.

Charakterystycznymi elementami tych szopek są: Zamek Królewski, Katedra na Wawelu, mury obronne, Kościół Mariacki i inne zabytkowe świątynie, attyka Sukiennic oraz fasady staromiejskich budynków. 

Wśród innych współczesnych szopek możemy znaleźć zarówno szopki z tradycyjnymi figurkami, instalacje ruchome, stajenki, w których znajdują się żywe zwierzęta, jak również całe przedstawienia historii betlejemskiej odgrywane przez ludzi.

Coraz częściej przy budowie szopek wplata się w nie elementy regionalne lub historyczne, co sprawia, że są ciekawym źródłem informacji o miejscu, w którym się znajdują.